ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ГИДРОНИМДІК НОМИНАЦИЯНЫҢ ҰЛТТЫҚ-МӘДЕНИ СЕМАНТИКАСЫ
DOI:
https://doi.org/10.52301/2957-5567-2025-4-4-58-73Кілт сөздер:
гидроним, номинация, құдық, тілтаным, индикатор-термин.Аңдатпа
Қоршаған ортадағы әлемнің бір бөлшегі, лексикалық жүйедегі заттың атауы – гидронимдер. Тілдегі гидронимдер – ұлттың санғасырлық тарихы мен мәдениетін сақтаушы тілдік дереккөз. Гидронимдерді танымдық, ұлттық-мәдени контекстіде зерттеу халықтың тaбиғaтпен қарым-қатынасын, мәдени құндылығын және тілдік ерекшелігін түсінуге мүмкіндік береді. Мaқалaдa қазақтың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін көрсететін құдық cөзі арқылы жасалған гидрoнимдер, құдық aтaуына негіз болған шыңырау, қазған, қырған, түскен, өлген индикатор-терминдері aнықталып, лингвомәдени аспектіде қарастырылады. Зерттеу жұмысының мaқсaты – қазақ тіліндегі гидронимдерді ұлттық-мәдени код ретінде тaлдап, халықтың таным-түсінігі, рухани құндылығы, тарихи жадысымен бaйланысын aнықтaу. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасындағы құдық индикатор-термині арқылы жасалған нақты 564 гидроним aнықталып, этномәдени ерекшеліктерін көрсететін тілдік бірліктер aрқылы талданады. Зерттеу барысында құдық термині негізінде қалыптасқан гидронимдердің географиялық таралуы және халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі, көркем мәтіндегі рөлі де талданды. Атaлған гидронимдердің aтaуыштық қызметі хaлықтың тaнымдық, ұлттық-мәдени болмысымен тығыз байланысы географиялық лингвистика мен лингвомәдениеттану ғылым салаларының аясында қарастырылады.
Библиографические ссылки
Әбдірахманов С. Жеріңнің аты – Еліңнің хаты. Алматы: Аруна, 2006. 808 б.
Бұғыбаева Ж. Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны // Ясауи университетінің Хабаршысы. №1 (119). 2021. Б. 172-182. https://doi.org/10.47526/habarshy.vi1.473
Иманбердиева С.Қ. Зоотопонимдер – әлеуметтік-психологиялық код ретінде // Тілтаным. №2 (94). 2024. Б. 42-51. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2024-2-42-51 42-51
Каймулдинова К. Қазақ топонимдерінің этноэкологиялық негіздері. Алматы: Ғылым, 2001. 92 б.
Ксанова Д.М. Функциональность и прототипичность морфологического генезиса как фактора формирования внутренней формы гидронимов (сравнительно-сопоставительное исследование). Дис. ... докт. философии (PhD). Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2002. 153 с.
Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация Министрлігі. Баспасөз бөлімі. URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/water/press/article/details/206645?lang=kk (қаралған күні: 21.07.2025).
Қайдар Ә., Әбдірахманов А., Жанұзақов Т., Нақысбеков О. Қазақ ономастикасының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1986. 136 б.
Қартаева Т., Бексеитов Г., Оспанов Е. Су культі. Алматы: Қазақ университеті, 2018. 158 б.
Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. Алматы: Мектеп, 1985. 256 б.
Қондыбай С. Маңғыстау географиясы. Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары. Алматы: Арыс, 2008. 280 б.
Рысберген К., Уәли Н. Халықтық топонимдердегі ақ және қара түстердің мәдени тілдік семантикасы // ЕГИ Хабаршысы. №1. 2023. Б. 128-142. https://doi.org/10.55808/1999-4214.2023-1.10
Салихова С.Қ., Атабаева М.С., Каймаз З. Жетісу гидронимдерінің көнетүркілік қабаты жайында // Тілтаным. № 4 (96). 2025. Б. 90-98. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2024-4-90-98
Сейітова Ш.Б., Абдыханова Б.А. Гидроним атауларының семантикалық құрамы (ШҚО, Алтай өңіріне қарасты гидроним атаулары негізінде) // Тілтаным. №3 (91). 2023. Б. 173-183. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2023-3-173-183
Топоркова И.В. Гидронимы с компонентами перцептивного восприятия // Вестник ТГУ. Серия Филология. №2 (42). 2006. С. 270-272.
Bazarbekov, В. Tleuberdiev, B., Kulanova, S., Roziyeva, D. & Khussainova, G. (2024). Exploring the Linguistic and Conceptual Landscape: The Case of the Toponym ‘Saryarka’ in Kazakh Cultural Discourse. International Journal of Society, Culture & Language, 12(1), 353-361. https://doi.org/10.22034/ijscl.2024.2018478.3310
Bichlmeier, H. (2020). The Morphology of Lithuanian Toponyms–Differences and Parallels of Different Classes of Names. Acta Linguistica Lithuanica, 82, 117-138. https://doi.org/10.35321/all82-06
Jacob, King MSc. (2008). Analytical Tools for Toponymy: Their Application to Scottish Hydronymy. A Thesis Submitted for the Degree of Doctor of Philosophy. University of Edinburgh.
Sadirova K., Zhazykova R. & Khusainova L. (2025). Mythical content of hydronyms. Kazakh Ablai Khan University of International Relations and World Languages, 2(77), 244-259. https://doi.org/10.48371/PHILS.2025.2.77.014
Yeginbayeva A., Saparov K., Abdullina A., Zhensikbayeva N., Atasoy E. & Keikin Y. (2024). Hydrographic names and terms of Saryarka. Bulletin of the L.N.Gumilyov ENU, 3(148), 93-110. https://doi.org/10.32523/2616-6771-2024-148-3-93-110
Загрузки
Жарияланды
Как цитировать
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2025 С.А. Жиренов, Г.А. Оразова
Это произведение доступно по лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial-NoDerivatives» («Атрибуция — Некоммерческое использование — Без производных произведений») 4.0 Всемирная.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/deed.en
